آواشناسی هزارگی

آوا یا صداهای که روی آن در اینجا بحث شده صوتهای است که مردم هزاره و نیاکان هزاره از قرنها قبل آنها را در مکالمات روزمره شان استفاده نموده اند. فرق نمیکند زبانی را که این مردم به آن تکلم میکند هزارگی بگوییم، زبان پارسی قدیم بنامیم، شاخه از دری تلقی کنیم یا توضیح دهیم که مردم هزاره دو زبانه یا چند زبانه است. از هر دریچه که به این موضوع نگاه کنیم، با اصواتی مواجه هستیم که در این جا روی شان بحث شده است. این صداها ریز ساختارهای است که اساس سیستم صوتی زبان این مردم را میسازند. ولی این نکته مهم است که آواشناسیی هزارگی تفاوت قابل توجه با زبان های همجوار شان دارند و فارسی نیز از این مقوله خارج نیست. باید یاد آور شد که در مکالمات هزارگی صداهای وجود دارند که اصلا در فارسی بکار برده نمیشوند.

آواشناسی شاخه از زبان شناسی است که در مورد کوچک ترین واحدهای صوتی زبان بحث میکند. هزارگی، مثل هر زبان زنده دیگر که مردم هزاره به آن تکلم میکنند، از اصوات کوچک درست شده و همین آواها الفاظ و کلمات هزارگی را ساخته و کلمات جملات را میسازند.

در این تحقیق روی ابعاد سیستم صداهای موجود در هزارگی (phonetics and phonology) بحث صورت گرفته است. مطالعات آواشناسی یک زبان کار سختی میباشد و در این تحقیق سیستم آوایی هزارگی از دیدگاه زبانشناسی تحلیل گردیده است که برای افراد عادی شاید زیاد جالب نباشد. اما کوشیده ام که معلومات و مثالهای بیشتر هزارگی ارائه نمایم تا برای افراد دیگر که در ریشته زبانشناسی معلومات کافی ندارند و میخواهند در مورد زبان مردم هزاره معلومات بیشتر داشته باشند، سهل و دلپذیر تر باشد.

این مطالعه تنها تحقیقی نیست که روی آواشناسی هزارگی انجام شده؛ قبلاَ نیز دو تحقیق دیگر درمورد آواشناسی هزارگی توسط آقایان اِفیموف، دَلینگ و پروفیسور شهرستانی صورت گرفته است. تحقیق آقای اِفیموف نستبا مفصل است و ابعاد دیگری زبانشناسی هزارگی را نیز در بر میگیرد. کار دیگری توسط آقای دَلِینگ انجام شده که شامل یک لغت نامه مختصر هزارگی و یک مقدمه بوده که قدر تمرکز روی آواشناسی هزارگی نیز نموده است. همچنان شمه از آواشناسی هزارگی را در تحقیقات هزارگی پروفیسور شاه علی اکبر شهرستانی نیز میتوان یافت. تا کنون با مطالعات دیگر زبانشناسی روی آواشناسی و آوانگاری هزارگی بصورت مفصل مواجه نگردیده ام. این مطالعه کنونی به هیچ وجه کامل نیست اما میتوان گفت که تاکنون روی آواشناسی هزارگی به این تفصیل و عمق تحقیق میدانی صورت نگرفته است.

این تحقیق را زمانی آغاز کردم که در کویته پاکستان در مهاجرت بسر میبردم. اما تمام متن آن کار من در اینگلیسی بود. در نسخ زبا انگلیسی بعض از آواهای که در لهجه هزارگی کویته استفاده میشود نیز آمده است. امید وارم که این تحقیق معلومات کافی در مورد آواشناسی و صداهای موجود در هزارگی برای مشتاقان این ریشته ارائه نماید. حقیقتا این آخرکار نیست، امید مندم که در آینده بتوانم کارهای وسیع تر و عمیق تر روی هزارگی انجام دهم.

این متن خالی از اشکالات و نواقص نیست، شما با نظرات عالمانه و سازنده خویش به غنامندی اش بافزایید.

فونیتیک هزارگی 

هر شخصی که به زبان مادری شان صحبت میکند صداها یا گروهی از صداهای را توسط اندامهای گفتاری شان تولید میکند که توسط آن صدا ها واژه ها و کلمات شان را ساخته و آنها را مطابق با ضرورتهای زبانی و مکالماتی شان تغییر میدهد تا بتواند پیامی را بدیگران انتقال دهد.  تمام صداهای که در یک زبان یافت میشوند  در لِست صداهای فونتیکی آن زبان قرار میگیرند. در هزارگی 39 صامت و 14 مصوت فونیتیک وجود دارد. که ذیلا بشکل گذرا در مورد آن بحث صورت خواهد گرفت. سیمبولهای آوانگاری که در اینجا بکار رفته به سبک (IPA) الفبای فونیتیک بین المللی میباشد. این سیمبولها را  نیز در لغتنامه های انگلیسی به انگلیسی  و انگلیسی به فارسی  میتوان یافت که برای تسهیل و تدقیق تلفظ کلمات انگلیسی بکار میروند. چون اکثر رسم الخط ها شیوه دقیق تلفظ کلیمات را نشان نمیدهند؛ لذا از (IPA) الفبای فونیتیک بین المللی استفاده میشود تا در یافتن تلفظ دقیق کلمات مشکل بوجود نیاید. در اینجا نیز از این الفبا استفاده  کردم تا صداهای موجود در هزارگی بصورت دقیق نشان داده شوند. 

در بررسی های ابتدای نشان میدهد که در هزارگی 39 صامت فونیتیکی (phonetic consonants) وجود دارند. بصورت کلی میتوان گفت که در مکالمات روز مره هزارگی شاید بیشتر از  آواهای صامت که در جدول ذیل آمده است را به  با خود داشته باشد. آنچه را که من در طی مطالعات آوانگاری هزارگی توانستم به ثبت برسانم  در همین محدوده 39 فونیتیک صامت میباشد. اگر وقت یاری کرد، در آینده تحقیق های بیشتری روی هزارگی انجام میدهم که در همین صفحه انترنیتی در خدمت مشتاقان هزارگی ارائه خواهد شد.

جدول ذیل  39 صامت را بخود جاداده است. دو ردیف اول که به انگلیسی و فارسی است نقطه های از دهن (اندامهای گفتاری) میباشد که با کمک زبان از آن نکات صدا تولید میشود. دو ستونی در سمت راست و چپ جدول قرار دارند (در فارسی و انگلیسی) اندازه فشار، انقطاع و انحراف هوارا در گلو  و دهن، برای تولید صدا، نشان میدهند. سیمبولهای که در جدول ذیل چیده شده است به اساس یافته های میدانی از صداهای هزارگی است. اگر شما فونیتیک زبان دیگری را بررسی نمایید چیدمان و شکل سیمبولها به اندازه مغایرت صوتهای موجود در همان زبان نسبت به هزارگی متفاوت خواهند بود.  

همخوانهای هزارگی

همخوانها دو متغییر از یک واج میباشد. صداها یا فونیتیک یک زبان میتواند به شکل همخوانهای خود در زبان ظاهر گردد. بطور مثال، اگر دقیق شوید، وقتیکه صدای (ک) در اول لفظ قرارگیرد با فشار بیشتر تلفظ میگردد اما وقتیکه در آخر لفظ قرار گیرد به آن شدت نیست. شما میتوانید دست خود یا تَکه کاغذی را پیش دهن خود قرار دهید کلمات چون: "کالا، کاریز، کوله و غیره" را که با (ک)  [kʰ]در اول کلیمه تلفظ میشود بخوانید و قدرت هوای را که از دهن شما خارج میشود روی دست تان حس میکنید و همچنان اگر تکه کاغذ استفاده کنید فشار هوا را روی کاغذ می بنید. اما زمانیکه (ک) در آخر واژه قرار گیرد مثل واژه های: "نمک، کَپک، چَپاک وغَیره." میبینم که با (ک) [k]در آخرلغات  هست فشار هوا در تلفظ این الفاظ به اندازه واژه قبلی نیست. این خود یک تفاوت صدا است. علاوه بر [kʰ] اول واژه و [k] آخیر واژه، تفاوت فونیتیکی مشابه  را در [ʈ],[p] [t] آخر کلمه و [ʈʰ].[pʰ],[tʰ] اول واژه نیز میتوان یافت. در این مثالها شما فقط تفاوت در حرکت هوا را حس میکنید که خود یک معیار اختلاف صدا در فونیتیک میباشد. این دو نوع صدای را  که ما در ( پ، ت، ټ، ک)  می بینیم   در آوا نگاری بنام (allophone)همخوانها مینامند.  این گونه صداها در بررسی های فونیتیکی و آوانگاری یک زبان اهمیت دارد اما در سیستم نوشتاری آن زبان چندان تاثیر گذاری ندارد که بعدا به آن می پردازیم. همخوانهای دیگر هزارگی نیز وجود دارند که آنها در موقعیت های خاص بعض از واژه ها رخ میدهند. این همخوانها محیط خاص خویش را دارند. بطور مثال صداهای مانند ɢ و ɴ در میحط همجوار قرار میگیرند.

 همخوانهای دیگری را نیز در جدول ذیل می بنید که با موقعیت خاص رخ میدهند.

مصوت های فونیتیک هزارگی Hazaragi Phonetic Vowels

در هزارگی 14 مصوت فونیتیک وجود دارند. احتمالا بیشتر از تعداد  مصوتهای ذیل درهزارگی وجود داشته باشد که فعلا با تثبیت این 14  مصوت به همین تعداد بسنده کردیم  و در آینده  با تحلیل های بیشتر معلومات بیشتر در این صفحه بروز گردیده و در خدمت شما عزیزان و مشتاقان هزاره و هزارگی قرار خواهیم داد. برای تولید مصوتها چند نکته اساسی تولید صدا در اندامهای گفتاری باید مورد توجه قرار گیرد. اولا، مصوت در کجای دهن تولید میشود (بخش قدامی، مرکز دهن، یا عقب دهن). دوم اینکه در هنگام تولید صدا لبها پهن است یا مدور. سوم، دیده شود که دهان تا چه حدی بسته یا باز است (بسته، نیمه بسته، بسته وسط، باز وسط، نیمه باز، باز). با رعایت و بررسی این سه معیار در موقعیت اندامهای گفتاری میتوان شیوه تولید  مصوت را یافت و آنهارا در جدول مصوتهای فونیتیک همان زبان چید. 

همخوانهای مصوت هزارگی Hazaragi Alophone Wovels

همان گونه که در صامتها ما هخوانهای داشتیم در مصوتهای هزارگی نیز همخوانهای وجود دارند. طبق جدول فوق 14 مصوت فونیتیک در هزارگی موجود میباشد. همخوانهای موجود برای مصوتهای مندرج در جدول بالا ذیلا آمده است.

واجهای هزارگی Hazaragi phonemes

صداهای که در یک سیستم صدای یک زبان  با تبدیل آن با صدای مشابه تری دیگر در محیط همگون میتوانند معنای کلمات را تغییر دهند (phoneme)   یا واج میگویند. به چهار مثال از واژه های هزارگی در جدول ذیل مراجعه کنید و ببنید که باتغییر دو واج /i/,/e/  و همچنان /o/,/u/ در محیط مشابه فونیتیکی  چگونه معنای کلمات هزارگی بکلی تغیر کرده اند.

یک زبان شاید دارای آواها یا صداهای فونیتیکی زیاد باشد اما واجهای شان فقط همان صداهای اند که بتوانند با تغیر موقعیت در محیط مشابه معنای واژه را تغییر دهند. مثال ثبوت واجها را در لغات فوق مشاهده فرمودید.

صامتهای واجی هزارگی Hazaragi Phonemic Consonants

به اساس معلومات و تحقیق میدانی  در هزارگی 26 صامت و جود دارند سه تای آنها از کلمات فارسی و عربی آمده اند و این صامت ها در بین قوس گرفته شده و در هزارگی بصورتیکه در عربی و فارسی استفاده میشوند تلفظ نمیگردند. این اصوات بخاطریکه در لغات عربی و فارسی استفاده میشوند و فقط در تلاوت قرآن مجید  و کلمات عربی توسط روحانیون تلفلظ میگردند و در بعض مواقع در بحث های رسمی که فارسی نوشتاری استفاده میگردد، نیز بکار میروند.

صامتهای واجی هزارگی در جدول ذیل گنجانیده شده اند. شیوه استفاده از این جدول مانند جدول فونیتیک هزارگی است که تشریح مجدد آن در این جا تکرار معلومات است. اما یک موضوع را باید تاکید کنم که این دو جدول باهم مختلط نگردیده و اشتباه گرفته نشود. فونیتیک هزارگی تمام آواهای است در هنگام تکلم هزارگی تولید میگردند. اما، جدول واجهای هزارگی صداهای است ک با تغییر آن در یک واژه در محیط همگون آوایی معنای لغت کاملا تغییر میکند.

Hazaragi Phonemic Consonants Table

جدول صامتهای واجی هزارگی

اصوات ذیل که از فارسی و عربی آمده و در لغات زبانهای مربوطه وجود دارند در مکالمات معمول هزارگی استفاده نمیشود. حتا وقتیکه افراد عادی هزاره قرآن تلاوت میکنند غالبا این آواها را بصورت /ʌ, o, i, e, u/ تلفظ میکنند.

مصوت های واجی هزارگی Hazaragi Phonemic Vowels

در هزارگی 6 مصوت واجی وجود دارند.  

مصوت های غلطان یا نیمه صامتها در هزارگی  Hazaragi Semi Vowels or Vowel Glides

زمانیکه قبل از دو غلطان هزارگی  /j/ و /w/  مصوتهای  u, o, e, ʌ, ɑ  بیاید یک قطعه خاصی را در هزارگی میسازد. مثالهای هزارگی با علطانها و مصوتهای مربوطه ذیلا برای شما گردآوری شده است.

آنچه در مورد آواشناسی هزارگی در این صفحه انترنیتی مکتوب گردیده است شمه از ابعاد فراوان آواشناسی هزارگی میباشد. مطمئنا این تحقیق خالی از نقص و عیب نیست.  امید وارم که شفته گان آواشناسی هزارگی با مرور این صفحه نظرات ارزنده شان را بما ارسال فرمایند تا باشد که برای غنا مندی بیشتر این صفحه  بکار برده شود و برای هزاره و هزارگی کار بیشتری صورت گیرد. این تحقیقات بشدت و قوت خود ادامه دارد و در آینده نزدیک شما شاهد معلومات بیشتر آواشناساسی هزارگی در این صفحه خواهید بود.

محمد اکبر شهرستانی

حمل 1399 هجری شمسی، 2020 میلادی