رهنمای تلفظ لغتنامه هزارگی

هزاره گی بسیار اندکی بصورت صورت نوشتاری آمده که بیشتر بصورت لِست لغات، ضرب المثلها و یاد داشتهای کوچک میباشد. بخاطر نزدیک بودن هزرگی با فارسی در افغانستان هزارگی بحیث لهجه فارسی محسوب میگردد. در نوشتن متون هزارگی از شیوه نوشتاری فارسی بکار گرفته شده است. نوشتن هزارگی در افغانستان به مشکلات فراوان روبرو بوده. چون در نوشتن هزارگی از سیستم نوشتاری فارسی استفاده شده که خود به اساس رسم الخط عربی است. فقط حروف (پ،چ،ژ، گ) را به بخاطر پاسخ گویی به  سه واج صامت متفاوت فارسی از عربی به آن اضافه نموده اند. اما در مورد مصوتهای فارسی کدام فکر اساسی نشده.  در آن زمان این رسم الخط یک شیوه نوشتاری وارداتی  از جانب فرمانروایان عرب بوده که برای مردم این مرزبوم، با قبول نمودن دین مبین اسلام و داشتن احادث و قرآن عظیم الشان، استفاده از رسم الخط عربی اجتناب ناپذیر شده. این رسم الخط در اصول برای پاسخگوی به واجهای عربی است نه فارسی و زبانهای دیگر.

این واقعیت را باید بپذیریم که الفبای فارسی در رابطه با نوشتن  شش مصوت و دو نیمه مصوت فارسی که جمعا 8 واج میگردند فقط دو علامت نوشتاری "و" و "ی" را دارد. اگر برای نوشتن شش واج مصوت (ɑ, i, u)و(ʌ, e, o) هیج علامتی مشخص نداشته باشیم و فقط از دو علامتی که اصولا برای دو نیمه مصوت (w, j)  هست استفاده کنیم  چه میشود؟ که جوابی برایش وجود ندارد. بناءً، در سیستم نوشتاری فارسی، به جبر باید از هر آنچه که هست پیروی کنیم و اکثر نکات نوشتاری را باید حفظ نماییم. مشکلات رسم الخط تنها در فارسی نیست بلکه در رسم الخط زبانهای دیگر نیز یافت میشود. بطور مثال در فارسی (سیر، ملک) را میتوان به چهار روش تلفظ کرد. با پیروی از این الفبا، که هیچ راه گریزی از آن نیست، در نوشتن مصوت های هزارگی نیز مشکلات فراوان وجود دارد. بی جهت نبوده که آتا تورک با گرفتن تصمیم سرنوشت ساز رسم الخط تورکی را از عربی به لاتین تغییر داد.

به علاوه صامت های که در فارسی استفاده میشوند، هزارگی دو صامت کاملا متفاوت از فارسی وجود دارد. این دو صامت در زبان پشتو و اردو نیز و جود دارند. استفاده از حروفهای پشتو و اردو در هزارگی جنجال آفرین میباشد. شما میدانید که بزرگترین جمعیت هزارها در افغانستان، پاکستا، و ایران زندگی میکنند و هزارهای که به دیگر کشورها سفر نموده اند نیز مبدا مسافرت شان از همین سه کشور بوده است. تنشهای سیاسی فرهنگی که بین کشورهای پاکستان و افغانستان وجود دارند  میتوانند به هر گونه بحث زبانی نیز دامن بزند. لذا، استفاده از دو علایم خطی  اردو و پشتو یک نوع جانب داری از یک سمت قلمداد میگردید و مشکل آفرین بود. بناءً، از استفاده حروف اردو و پشتو پرهیز نمودیم. این دو صامت در پشتو به حروف (ډ- ټ) و در اردو به حروف (ڈ۔ ٹ) نگاشته میشوند و ما در نوشتن هزارگی از علامتهای (ݚ، ݖ) استفاده نمودیم.

به اساس معلومات و تحقیق میدانی  در نوشتن هزارگی 26 صامت و جود دارند. 23 صامت هزارگی در مکالمات روز مره استفاده میشوند. اما سه صامت (ح، ع، هـ) توسط روحانیون و کسانیکه تحصیلات عالی کرده و تمایل به استفاده از واژگان فارسی دارند، بیشتر استفاده میشوند. در نهایت هزارگی فقط 23 صامت مشخص دارد که درمکالمات روز مره هزارگی مورد استفاده دارند. طوریکه ذکر گردید، با استفاده از الفبای فارسی نوشتن شیوه تلفظ دقیق واژه ها کار مشکل است. از این رو برای تلفظ لغات هم از الفبای فارسی کار گرفتیم و هم از الفبای فونیتیک بین المللی، که دارای دقت بالا است. در جدول ذیل برای هر حرف فونیتیک مثال هزارگی با شیوه نوشتن آن به الفبای فونیتیک بین المللی  آورده شده است. همچنان حروف فارسی با همان مثال اما با شیوه حروف فارسی در جدول ذیل جهت استفاده شما درج گردیده است.

جدول مصوتها با مثالهای هزارگی

نوشتن مصوتها در فارسی

مصوت ها مشکل اساسی در نوشتار فارسی اند. باز تکرار میکنم که در هزارگی مثل فارسی، شش مصوت و دو نیمه مصوت و جود دارند. شش مصوت عبارتند از:  /اَ، اِ، اُ/ و /آ، اِی، اِو/ = /ʌ, e, o, /ɑ, i, u /  و دو نیمه مصوت ی، و /w, j/ میباشند.  در نوشتن مصوت / ɑ/ از حرف "آ"  استفاده می شود.  اما مشکل اساسی درنوشتن پنج مصوت دیگر  و دو نیمه مصوت در فارسی است.  در فارسی ما برای چهار مصوت و دو نیمه مصوت فقط  دو علامت نوشتاری داریم اما برای مصوت /ʌ/ اصلا علامت نوشتاری وجود ندارد. این خود یک فاجعه نوشتن و خواندن متون فارسی است و برای نظام آموزشی نیز مشکل ساز میباشد.

 /, e, o,  i, u/ و /w, j/ = ی، و. اما برای مصوت /ʌ/ اصلا علامت نوشتاری وجود ندارد.

در هزارگی که به اساسی فارسی نوشته شود، این دو علامت (ی،و) باید هم نیمه مصوت باشند و هم باید تکلیف چهار مصوت e, o, i, u را روشن سازد.  یعنی برای چهار مصوت و دو نیمه مصوت ما فقط جبرا دو علامت نوشتاری داریم. این مشکلا اساسی است. در سیستم نوشتاری مصوتهای نقش کلیدی بازی میکند اما ما همان کلید را در سیستم نوشتاری فارسی نداریم. از اینکه هزارگی را ما باید به سیستم فارسی بنویسیم همان مشکل دامن گیر ما نیز است. با فقدان یک مصوت و استفاده دو علامت نوشتاری بجای دو نیمه مصوت و چهار مصوت ما مجبور هستیم کلمات را در فارسی به اساس حدس و گمان بخوانیم. مثلا کلمه "سیر" را   سَیر، سِیر، سِر (ser, sir, sʌjr) میخوانیم. یعنی در این جا "ی" میتواند هم نیمه مصوت باشد در "سَیر" sʌjr ، هم نقش دو مصوت را بازی کند (e,i). صدها از این نوع مثال  و جود دارند.  مثال دیگر کلمه "ملک" است که میتواند به چهار شیوه مختلف تلفظ شود (مَلَک، مِلک، مَلِک، مُلک). خاطر همین پیچیدگی است جوانان حتا در صنف دوازده میرسند نوشتن درست کلمات برای شان واضح نیست.  فقط به اساس حدس وگمان می خوانند و در متن باید حدس بزنند که هدف نویسنده کدام تلفظ بوده تا تلفظ درست را انتخاب نماید.

روش نوشتاری مصوتها در هزارگی

در هزارگی نیز مثل فارسی شش مصوت وجود دارند که عبارتند از (ɑ, i, u)و(ʌ, e, o)ما جبراً، برای نوشتن سه مصوت اول ɑ, i, u) از (و،ی ، آ) استفاده نمودیم و برای سه مصوت دومی (ʌ, e, o) حروف ( _ُ_  ِ  _َ_) یعنی ضمه، کسره، و فتحه استفاده کردیم. در واژه های فارسی که ساختارفارسی شان در هزارگی شکسته نشده اند همان روش نوشتاری فارسی بکار برده شده است، اما واژه های فارسی یا عربی که ساختار شان در هزارگی شکسته شده اند را به روش هزارگی نوشتیم. در کلمات هزارگی که فارسی نیست، شبیه کلیمات فارسی است و یا واژهای فارسی و عربی که ساختار شان در هزارگی شکسته شده اند از روش که در جدول ذیل آمده است استفاده کردیم.

جدول مصوتهای هزارگی با مثال

جدول دو نیمه مصوت هزارگی

امید که این رهنمود کوتا برای خواننده مفید واقع گردد. قابل یاد آوری است این رهنمای تلفظ مطابق نیاز های زبانی همیشه بهبود خواهد یافت و قابل تغییر میباشد. در پایان باید یاد آور شوم که راه حل اساسی این است که برای هر مصوت هزارگی یک علامت نوشتاری تعیین شود تا متن هزارگی را بتوانیم بصورت درست بنویسیم و بخوانیم.

محمد اکبر شهرستان

ثور 1399